Het begrip conatus werd gebruikt door Spinoza (1632-1677). Het betekent vooral dat alles wat er in onze ogen bestaat dit bestaan vasthoudt. Ik vind het een kernbegrip wanneer we de toestand in de wereld in ogenschouw nemen. Onze soort, de homo sapiens, heeft zich weten te handhaven door allerlei manieren van controle over en beheersing van zichzelf, de omgeving en andere mensen. Homo sapiens is niet meer dan een natuurverschijnsel naast andere natuurverschijnselen. Onderscheidend is dat homo sapiens het meest ontwikkelde bewustzijn heeft. Voor het overige is hij even kwetsbaar en gevoelig voor allerlei soorten invloeden van binnen en buiten hemzelf als andere natuurverschijnselen. Dit bewustzijn is een evolutionair bepaald gegeven dat een bijzondere ‘conatus’ mogelijk maakt. Met andere woorden de homo sapiens weet zijn (voort)bestaan vast te houden met zijn bewustzijn. Je kunt ook zeggen dat bewustzijn in dienst staat van conatus.
De geschiedenis van de homo sapiens, de mens zoals wij die kennen, kenmerkt zich door allerlei manieren van conatus, je zou kunnen zeggen van overleven. Het begint met in leven blijven door zich te voeden, te warmen, te beschermen. Voor de mens, als natuurverschijnsel, is conatus in groepsverband het meest effectief gebleken. Een groep biedt bescherming, is een zekere garantie voor voedsel en er is de mogelijkheid tot procreatie. Er is samengewerkt tussen groepen wanneer die tot conatus bijdraagt. In het andere geval is er conflict wat de conatus van één groep verhoogt en van de andere groep verkleint. Het menselijk bewustzijn speelt hier en doorslaggevende rol: tevoren kan over allerlei scenario's worden gefantaseerd, nagedacht wat kan leiden tot bepaalde strategieën. Sommige ervan mislukken, andere waren wel effectief en zo evolueert bewustzijn zich tot een steeds verfijnder doorzien van de eigen toestand in de groep en in de omgeving.
Het valt buiten het kader van dit essay om een uitgebreide geschiedenis van de homo sapiens te geven. Globaal ziet die er wel zo uit dat allerlei vormen van conatus zijn ‘uitgeprobeerd’ en dat daarmee bepaalde vormen zijn afgevallen. Zo zijn tussen groepen mensen oorlogen gevoerd, overeenkomsten gesloten en nog veel meer. Het lijkt erop – maar dat is niet zeker – dat de tijd van oorlogen tussen natiestaten met de miljoenen slachtoffers voorbij is, als een vorm van conatus die niet meer past. Dit komt omdat de meeste landen in de wereld op allerlei manieren, vooral economisch, zo verstrengeld zijn met elkaar, dat vernietiging van één land door een ander land nauwelijks tot geen conatus oplevert, wel mogelijke (zelf-)vernietiging. Bij dit alles speelt de nucleaire afschrikking ook een heel grote rol. Dit wil helemaal niet zeggen dat er geen bloedige oorlogen meer (zullen) zijn. Wij zien nu vooral lokale oorlogen, geen wereldoorlogen. Wel is een veel gevallen een machtig(er) land op de achtergrond betrokken door allerlei vormen van hulp. De voor het oog kleine, meer lokale oorlogen zijn hiermee een deel van de conatus van machtiger partijen. Dit hele spel valt onder de zogenaamde geopolitiek.
Maar het gaat niet alleen maar om oorlog met de duizenden slachtoffers. Eerder is al gewezen op de economische banden tussen landen. Landen zijn op allerlei manieren nauw verweven met elkaar. Ook hier zijn allerlei vormen van conatus aanwijsbaar. In het algemeen geldt dat een of meerder partijen naar overleven streven ten koste van andere partijen. Waar dit direct zichtbaar is wordt wel gesproken van onder meer uitbuiting, kneveling, dikwijls apert bedrog. Meestal is dit alles niet zo zichtbaar maar verpakt een dicht web van allerlei financiële bouwwerken waar weinig mensen iets van begrijpen maar waarvan de uitkomst heel simpel is: er is een winnaar en er is een verliezer. Momenteel (2020) is dit te zien aan allerlei verhoudingen met zwakkere landen. Zo worden, onder met mom van bieden van werkgelegenheid, gebruik gemaakt van goedkope arbeidskrachten, wordt belasting ontweken en nog veel meer. Veel zogenaamde ontwikkelingshulp dient eerder bedrijven in het ‘helpende’ land dan dat die echt iets bijdraagt aan de echte opbouw van een zwak land. De behoefte aan bepaalde grondstoffen die enkel in bepaalde zwakke landen te vinden zijn heeft bijgedragen aan gigantische burgeroorlogen door machtsstrijd in die kwetsbare gebieden. Ronduit schandalig is het feit dat rijke landen die olie nodig hebben, bepaalde dictatoriaal regimes van olie exporterende landen gedogen, zelfs steun geven aan hun handelingen. Dit wil niet zeggen dat hier en daar oprecht en integer een en ander binnen zwakken landen wordt gedaan, bijvoorbeeld noodhulp, steun aan vluchtelingen.
De geschiedenis van conatus oftewel vasthouden van een bepaalde zelfsturende organisatie van deeltjes (leven) is grillig. Mensen, de homo sapiens, zijn natuurverschijnselen die, voor zover wij weten, hun gehele bestaan in dienst stellen van (over)leven. In de geschiedenis van de homo sapiens is het voortdurend aanscherpen en bijstellen van de waarneming opvallend. Andere manieren van waarneming stellen de mens voor de ontdekking dat de werkelijkheid waarin hij/zij bestaat steeds anders is. Het lijkt erop dat de waarneming van mensen tot heden voornamelijk ‘afgestemd’ lijkt op onderkennen van bedreiging, op overleven.
Je zou kunnen zeggen dat waarneming zich afstemt op (veranderende) omstandigheden. Zo zou de mens als jager/verzamelaar over een sterk ontwikkeld reukvermogen beschikt hebben. Deze waarnemingsvorm is rudimentair aanwezig bij de huidige mensen. In de hersenen is een overblijfsel daarvan aanwijsbaar (het zogenaamde rhinencefalon) waarvan nu maar een klein gedeelte wordt gebruikt. Bij andere natuurverschijnselen is het vermogen tot waarnemen van bijvoorbeeld magnetisme, kleur, geluid veel meer aanwezig.
Het beïnvloeden van waarneming in het kader van machtshandhaving of verwerving is door de eeuwen heensteeds aanwezig geweest. Waar religie is benut als oorzakelijke reden van een bepaalde stand van zaken, is dat in de huidige tijd het geloof in de marktwerking die zelfs besluitvormingsprocessen in – ook in welvarende – landen zou aansturen. Religie,vormen van levensbeschouwing zijn lange tijd de belangrijkste vormen van conatus geweest. Globaal – mogelijk wat kort door de bocht – hebben religie, levensovertuigingen in het westen ( Europa) de vorm van leefvoorschriften gehad met beloningen of straffen in een hiernamaals. In oosterse landen (o.m. China, India) heeft het accent meer gelegen op zelfonderzoek, reflectie, kennen van de eigen stromen van gevoelens en gedachten door onder meer meditatie. Toch moet aan dit alles een - soms intuïtief - besef ten grondslag hebben gelegen over de (zelf-)destructieve eigenschappen van conatus in de vorm van macht en bezit, getuige de vele leefgemeenschappen waarbinnen afgezien is van persoonlijk bezit en/of bezit uitsluitend iets gemeenschappelijk is.
Conatus heeft betrekking op het behouden van ‘er zijn’, bestaan. De geschiedenis van de mensen (eigenlijk van alle natuurverschijnselen, maar dit valt buiten het aandachtsgebied van dit essay) is een geschiedenis van conatus. Op allerlei mogelijke manieren hebben mensen manieren ontwikkeld – en dan dat nog steeds – om bestaan vast te houden, te overleven. In de loop van de eeuwen hebben mensen regels voor samenleven opgesteld. Er is een idee ontstaan over ‘goed’ en ‘kwaad’. Deze twee ‘polen’ liggen aan de uiteinden van een schaal waarbinnen allerlei vormen van conatus te plaatsen zijn. Ik vind de begrippen ‘goed’ en ‘kwaad’ niet passend. Beiden zijn het vormen van conatus. Onderscheidend is de mate waarin die vormen ongemak voor jezelf en anderen veroorzaken. Laat ik dit aan voorbeelden verduidelijken. In de wereld van de criminaliteit – bijvoorbeeld de drugshandel – is een vorm van conatus gevonden die – mede – een gevolg is van conatus bij anderen in de samenleving die zichzelf weinig ongemak bezorgen door onder meer materiële welvaart. Bij sommigen levert dit veel bij anderen betrekkelijk weinig ongemak op, zowel binnen als buiten de wereld van de drugshandel. Denk hierbij aan onder meer de handelaren, de verslaafden, de politie. de behandelaars.
Een tweede voorbeeld is te vinden in de verhouding tussen arme en rijke landen in de wereld. In veel gevallen ‘leunen’ arme landen op allerlei vormen van financiële injecties door rijke landen als vorm van conatus, met bijvoorbeeld passiviteit, afhankelijkheid, corruptie tot gevolg. De rijke landen ‘verdienen’ aan allerlei hulp en investeringen die eigen bedrijven en goede komen. Ook dit is een vorm van conatus.
Eigenlijk zijn begrippen als ‘egoïsme’ en ‘altruïsme’ beschrijvingen van conatus: het zijn manieren om bestaan vast te houden waarbij een ander of jezelf meer of minder ongemak wordt bezorgd. Wat wij een uitgesproken ‘altruïstisch’ persoon noemen is niet meer dan een beschrijving van een vorm van conatus, zelfbehoud, zij het door het wegnemen van ongemak bij anderen. Dit betekent dat alle gedrag van mensen vormen van conatus zijn. Maar ook het daarmee samenhangende voelen en denken.
De belangrijkste vorm van conatus is macht. Greep hebben over de omgeving, anderen vergroot in veel gevallen de overlevingskansen. Deze vorm van conatus is bij de homo sapiens tevens een vorm van zelfdestructie geweest en is dat nog steeds. Macht geeft aan de machtige weinig ongemak, bij de ‘onderworpenen’ daarentegen veel ongemak. De geschiedenis van de mensen is een geschiedenis van machtsverschuiving waarbij de eerdere ’machtelozen’ het roer overnamen. Momenteel (in 2020) is zoiets waarneembaar tussen de Verenigde Staten en China: een verschuiving van macht.
De homo sapiens is conatus. Het verschil met andere natuurverschijnselen is dat de homo sapiens – zoals eerder beschreven – over een vorm van bewustzijn beschikt dat bijdraagt aan macht over andere natuurverschijnselen. Nogmaals: dit gaat gepaard met een vorm van zelfdestructie. Momenteel is de klimaatverandering een door de homo sapiens veroorzaakte dreiging.
Het is zeer waarschijnlijk dat de Covid-19 pandemie van deze tijd (2020) mede een gevolg is van zelfdestructieve macht, in de zin van vernietigen van andere natuurverschijnselen. Het is onwaarschijnlijk dat een eventueel vaccin volkomen onbaatzuchtig door de machtige landen doorgegeven wordt aan de zwakkere landen. Conatus, dat eigen is aan natuurverschijnselen, zal altijd met macht gepaard gaan. Dit betekent dat de machtigen overleven en mogelijk ook een aantal zwakkeren, zeker wanneer zij belangrijk zijn voor de conatus van de machtigen. Ongemak, in de zin van ziekte en dood, zullen velen – helaas – treffen.
De toekomstige klimaatcrisis zal vooral de zwakkeren treffen. Waarschijnlijk zal de wereldbevolking worden gedecimeerd. Dit is een gevolg van macht als conatus die eigen is aan onze soort. Daar greep op krijgen zou onze soort een nieuwe vorm van conatus kunnen bezorgen met minder kans op ongemak voor veel meer mensen. Mogelijk zijn er uitwegen te vinden in een samengaan van voortdurend zelfonderzoek en leefregel. Dit kan een andere vorm van samenleven betekenen met vooral een andere mentaliteit bij de mensen.